روشهای تحقیق در علوم اسلامی
•
3. روشهاى تحقیق در علوم اسلامى
3. 1. قیاسى، استقرائى و علمى
روشهاى تحقیق را در علوم مختلف از جمله علوم اسلامى مىتوان به لحاظ صورت و سیر تحقیق و تفکّر به سه نوع قیاسى، استقرائى و علمى تقسیم کرد:
الف. روش قیاسى: برخى بر این نظرند که نخستین روش تحقیقى که به منصه ظهور رسید، «روش قیاسى» بود که آن را به ارسطو و یونانیان نسبت دادند. روش قیاسى عبارت از توضیح پدیدهاى جزئى با تکیه بر اندیشهاى کلى و جزمى بود. به گزارهاى که اندیشه کلى را تعبیر مىکرد، «کبرا» و به گزارهاى که پدیده جزئى را بیان مىکرد، «صغرا» و به گزارهاى که اندیشه کلى را بر پدیده جزئى کلى تطبیق مىکرد، «نتیجه» مىگفتند.
ب. روش استقرائى: آوردهاند که فرانسیس بیکن اولین کسى بود که روش پژوهش قیاسى را در تبیین علمى پدیدههاى طبیعى کارا ندانست و پیشنهاد کرد، به جاى مراجعه به اندیشههاى عقلى و کلى و جزمى در تبیین علمى پدیدههاى طبیعى به خود پدیدههاى طبیعى مراجعه شود و از رهگذر مشاهده منظم خود آنها علل پیدایش آنها کشف گردد.
این روش تحقیق را «روش استقرائى» نامیدند. در روش استقرائى پدیدههاى طبیعى را به طور جداگانه مورد مشاهده و مطالعه مىکنند و از رهگذر آن به نتیجهگیرى و کشف علت مىپردازند.
یادآورى: روش پژوهش استقرائى به تنهایى روش کاملى براى کشف علل طبیعى نبود؛ چون مشاهده پدیدههاى طبیعى بدون توجه به یک اندیشه کلى همانند گردآورى مهرهها بدون رشتهاى است که آنها را به هم پیوند دهد؛ لذا چندان به یک تعمیم یا نظریه منتهى نمىشود. چنان که مشاهدات اولیه داروین درباره زندگى حیوانات نتوانست، به نظریهاى در مورد تکامل انسان بیانجامد. تا این که ملاحظه کتاب توماس مالتوس، ذهن داروین را به این فرضیه کشاند که تنازع بقا انتخاب طبیعى انواع مختلف حیوانات است و به موجب آن گونههاى غیر اصلح ازبین مىروند و گونههاى اصلح باقى مىمانند.
ج. روش علمى: به این ترتیب، بهترین روش تحقیق ترکیبى از قیاس و استقرا دانسته شد و از آن به «روش علمى» تعبیر گردید. کبرا در این روش عبارت از یک اندیشه جزمى نبود؛ بلکه عبارت از پیشفرض یا فرضیهاى بود که با جمعآورى و تجزیه و تحلیل دادهها مورد آزمایش قرار مىگرفت.
یادآورى1: جان دیوئى براى این روش پژوهش الگوى ذیل را پیشنهاد کرد که از آن به «روش حل مسئله» نامبردار شدهاست:
1. شناخت و تعریف مسئله؛
2. ساختن فرضیه(گمان، پیشفرض، حدس بخردانه)؛
3. جمعآورى، تنظیم، و تجزیه و تحلیل دادهها؛
4. تنظیم نتایج؛
5.تأیید، ردّ یا تعدیل فرضیه، از راه آزمودن پیامدهاى آن در موقعیت خاص.
یادآورى2: مراد از تجزیه و تحلیل دادهها بحثى است که همه ابعاد و اطراف آنها را فرابگیرد و به همه زوایاى آنها نفوذ کند تا امور علمى پنهان در آنها را کشف نماید.
تحلیل به این معنا با تحلیل منطقى که عبارت از تقسیم اشیأ به امور متباین است، تفاوت دارد.
3. 2. نقلى، عقلى و تجربى
روشهاى تحقیق در علوم گوناگون از جمله در علوم اسلامى از نظر نوع دادهها و گزارههایى که از آنها استفاده مىشود، به عقلى، نقلى و تجربى تقسیم مىگردد.
الف. روش نقلى: روش نقلى عبارت است از بررسى متون نقلى و آن در سه مرحله انجام مىشود:
1. بررسى وثاقت سندى متن که از طریق تجزیه و تحلیل اطلاعات مربوط به راویان متن صورت مىگیرد.
2. بررسى سلامت متن که که از طریق عرضه متن بر ادله معتبر نقلى و عقلى و تجربى انجام مىشود؛
3. کشف مدلول متن که با مراجعه به قرائن مقالى و مقامى متن حاصل مىگردد.
در این روش از اسناد و مدارک نقلى بهرهبردارى مىشود. بسیارى از تحقیقاتى که در علوم عقلى- نقلى مانند اخلاق، کلام و اصول فقه یا علوم نقلى نظیر فقه، حدیث، رجال، تفسیر، تاریخ و لغت انجام مىشود، پژوهش نقلى به شمار مىروند.
ب. روش عقلى: روش عقلى عبارت از بررسى افکار و مبادى عقلى بر پایه قواعد منطق ارسطویى است و در پنج مرحله انجام مىشود:
1. مواجهه با مشکل(مجهول)؛
2.شناخت نوع مشکل؛
3. حرکت ذهن(عقل) از مشکل به معلومات موجود نزدش؛
4. حرکت ذهن میان معلومات براى جستجوى در آنها و ترکیب معلوماتى که براى حل مشکل مناسب است؛
5. حرکت ذهن از معلومات ترکیب یافته به سوى مشکل.
در این روش از گزارههاى عقلى استفاده مىشود. این گزارهها دو نوعاند: گزارههاى نظرى و گزارههاى عملى. گزارههاى نظرى مانند «اجتماع و ارتفاع نقیضین محال است» یا «اجتماع ضدین محال است» و گزارههاى عملى مانند «عدالت حَسَن است» یا «تکلیف فوق طاقت قبیح است».
بسیارى از پژوهشهایى که در علوم عقلى مانند فلسفه و منطق یا علوم عقلى نقلى مثل اخلاق، کلام و اصول فقه انجام مىشود، از نوع پژوهش عقلى است. جهت آن این است که نوع موضوعاتى که در این علوم بررسى مىشود، اغلب غیرمادى و مجرد مانند خدا، قیامت، روح، عقل و مانند آنهاست.
ج. روش تجربى: روش تجربى با پایه استقرأ از طریق مشاهده و آزمایش است و در چهار مرحله انجام مىشود:
1. تعیین مشکل؛
2. طرح فرضیه، که عبارت است از گزارهاى که به طور موقت براى رابطه میان دو متغیر یا بیشتر بیان مىشود؛
3. انجام مشاهده یا آزمایش؛
4. نتیجهگیرى.
در چنین روشى از دادههاى حسى و تجربى که به طریق مشاهده، مصاحبه، پرسشنامه، آزمایش و مانند آنها حاصل مىشود، بهرهبردارى مىگردد. پژوهشهایى که در علوم جدید اعم از علوم انسانى و غیرانسانى انجام مىشود، از همین نوع است. جهت آن این است که نوع موضوعاتى که در این علوم بررسى مىشود، حسى و عینى است.
این تعریفى که از پژوهش تجربى به دست داده شد، پژوهش تجربى به معناى عاماست. همانطور که آمد، در تحقیقات میدانى پژوهش تجربى یکى از انواع پژوهش در پدیدههاى حسى و عینىاست و پژوهش در این پدیدهها انواع دیگرى نیز دارد.
3. 3. تاریخى، توصیفى، همبستگى، موردى و تجربى
روشهاى تحقیق را در علوم مختلف از جمله در علوم اسلامى مىتوان به اعتبار حجم موارد تحقیق و غرض از تحقیق به تاریخى، توصیفى، همبستگى، موردى و تجربى تقسیم کرد.
یادآورى: روشهاى تحقیق در این تقسیمبندى تمایز کاملى از یکدیگر ندارند؛ چون در همه آنها گونههایى از مشاهده، توصیف و تجزیه و تحلیل وجود دارد. جهت ذکر این تقسیمبندى درک بهتر و عینىتر روشهاى تحقیق است.
الف. روش تاریخى: در روش تاریخى موضوع معینى که در گذشته در یک مقطع زمانى اتفاق افتادهاست، بررسى مىشود. محقق در آن مىکوشد، از طریق گردآورى اطلاعات(اسناد و مدارک) مربوط به موضوعى تاریخى و بررسى صحت و سقم آن اطلاعات و نیز تجزیه و تحلیل آنها به کشف حقایق مربوط به آن موضوع دست پیدا کند.
روش تحقیق تاریخى به لحاظ آن که رویدادهاى تاریخى قابل تکرار و مشاهده مستقیم نیستند و اطلاعات مربوط به آنها همچو ماکتى مىماند که تکههایى از آن گم شدهاست و محقق مىخواهد از طریق تجزیه و تحلیلهاى ذهنى بر روى اطلاعات موجود به یافتن آن تکههاى گم شده بپردازد، مشکلات خاص خود را دارد.
مراحل تحقیق تاریخى به این قرار است:
1. بیان موضوع یا مسئله؛
2. بیان هدف یا فرضیه؛
3. جمعآورى اطلاعات؛
4.نقد اطلاعات؛
5. تجزیه و تحلیل اطلاعات؛
6. بیان نتایج.
در تحقیقات تاریخى محقق به دو طریق به نقد و بررسى صحت و سقم اطلاعات مىپردازد: یکى به طریق نقد بیرونى، اینگونه که بررسى مىکند، آیا اطلاعات واقعىاند (بررسى صدق و کذب راوى) و دیگر به طریق نقد درونى، اینگونه که بررسى مىکند، آیا اطلاعات تصویرى واقعى از رویداد تاریخى ارایه مىکنند(بررسى صحت و سقم درک راوى).
ب. روش توصیفى: در روش توصیفى حوزه تحقیق موارد بسیارىاست و محقق در آن سعى مىکند، ویژگىهاى مشترک آن موارد را همانطور که هست، بدون هرگونه دستکارى استخراج کند. به این نوع از پژوهش به جهت آن که در آن همه موارد به طور عمیق و دقیق بررسى نمىشوند، «نگرش پروازى» هم گفتهاند.
ج. روش همبستگى: در این نوع از پژوهش نیز حوزه تحقیق موارد بسیارى را دربرمىگیرد؛ اما محقق در آن مىکوشد، دو یا چند دسته از اطلاعات مختلف مربوط به یک گروه یا یک دسته از اطلاعات مربوط به دو یا چند گروه مختلف را با هم مقایسه کند؛ به این منظور که رابطه یک یا چند عامل را با یک یا چند عامل دیگر کشف کند و میزان همبستگى میان آنها را به دست آورد.
د. روش موردى: در پژوهش موردى حوزه تحقیق یک مورد خاص نظیر یک فرد یا یک خانواده یا یک گروه یا یک مؤسسه و یا یک جامعه محدود است و پژوهشگر در آن تلاش مىکند، ویژگىهاى خاص آن یک مورد را به طور جامع بررسى کند.
موردى بودن پژوهش این امتیاز را دارد که محقق مىتواند به نتایج دقیقتر و عمیقترى از آن دست پیدا کند و این عیب را دارد که نمىتوان یافتههاى تحقیق مربوط به آن را به موارد دیگر تعمیم داد.
هـ. روش تجربى: در این نوع از پژوهش محقق در مجموعه مورد تحقیقش دستکارى مىکند و به بررسى نتایج آن مىپردازد. او یک گروه را که «گروه تجربى» نامیده مىشود، تحت شرایط خاصى قرار مىدهد تا رفتار آنان را با گروه دیگرى که «گروه شاهد» خوانده مىشود و تحت آن شرایط خاص نیست مقایسه کند و از این رهگذر به چگونگى تأثیر آن شرایط خاص در رفتار گروه تجربى پى ببرد.
نمونه چنین پژوهشى «بررسى تأثیر آواى قرآن کریم بر میزان سطح هوشیارى بیماران کمایى ناشى از ضربه مغزى» است. در این پژوهش براى گروهى از بیماران کمایى قرآن پخش کردند(گروه تجربى) و براى گروهى دیگر از آنان قرآن پخش نکردند(گروه شاهد) و نتیجه گرفتند که میزان سطح هوشیارى(متغیر وابسته) در بیماران کمایى که قرائت قرآن کریم(متغیر مستقل) را شنیدهاند، از گروهى که قرائت قرآن را نشنیدهاند(گروه شاهد) بیشتر است.
یادآورى: انواع تحقیقات اخیر در تحقیقات میدانى و موضوعات عینى و موجود مطرحاست؛ مع الوصف مىتوان آنها را به تحقیقات کتابخانهاى و موضوعات تاریخى نیز تعمیم داد و به این ترتیب، «بررسى دیدگاه علامه طباطبائى درباره یهودیان مدینه در عصر پیامبر اسلام(ص)» را نمونهاى از پژوهش موردى برشمرد و «بررسى دیدگاههاى دانشمندان اسلامى درباره یهودیان مدینه در عصر پیامبر اسلام(ص)» را نمونهاى از پژوهش توصیفى دانست و «بررسى رابطه میان نوع باورهاى قبلى مشرکان مکه و نوع اتهامات آنان به پیامبر اسلام(ص)» را نمونهاى از پژوهش همبستگى خواند.